“BÜTÜN FİKRİN GEREKLİLİĞİ” ÜZERİNE
Bütün Fikrin Gerekliliği; buradaki “gereklilik”, aslında zorunluluk mânâsındadır ama, ben öyle sanıyorum ki, hem bir fikri incelik belirtilmek bakımından, hem de bu kavramlar günümüz Türkçe’sinde çok fazla birbirine karışmış olduğu için, “gereklilik” tercih edilmiştir.
Düşünsenize “zorunlu” kelimesi yapıldığı zaman, kaç tane zorunlu kavram yok edildi. Vacip, zaruri, zecri, mübrem, mecburi, elzem (dahasını sayamam). Hepsinin yerine zorunlu diyoruz. Böylece kendi tefekkür geçmişimizle bağımız kopuyor. Keza bu kelimeyi kolayca büyük Batı dillerinden birine de tercüme edemezsiniz. Çünkü 5-6 ayrı karşılık arasında kaybolursunuz. Cumhuriyet döneminde Türkiye’de felsefe yapılamamasının en önemli sebeplerinden biri de budur. Dil alanındaki kısırlaştırma, fikirde de kısırlaşmaya yol açmıştır.
Emile Boutroux, felsefe tarihinde hakkı verilmemiş filozoflardan biridir. Felsefe tarihlerinde adı bile geçmez. Hâlbuki 19. yy’ın en önemli filozoflarındandı. Bergson’un, Blondel’in vs hocasıdır. Batılılar ruhçu felsefeleri “zorunlu” olarak geride bıraktıklarını, artık maddeci felsefelere geçtiklerini düşündükleri için bu tür çıkışları bir yere koyamıyorlar, “istisnai” sayıyor, görmezden geliyorlar. Bir darbe de oradan yiyoruz.
Bizdeki Osmanlı’dan kalma ilk felsefeciler, bu geliş gidişin az çok farkındalardı. Hilmi Ziya Ülken, Boutroux’yu Türkiye’de tanıtma gayretindeydi. Onun felsefesinin en önemli kavramlarından “Contingence”ı Türkçe’ye çevirirken çok zorlandı. Ona “zorunsuzluk” karşılığını verdi. Bu yeni kavram “contingence”ı önemli ölçüde karşılıyordu; ancak bazı yerlerde yetersiz kalıyordu; Ülken onun yerine “mümkün” diyordu.
Ötekiler çok daha fazla karıştırdılar. Fransızca’da bu kavram “olağanlık”a, İngilizce’de “ihtimaliyet”e bakar; her ikisi de “mümkün”e yakın bir anlam verir. Ama tutup bizim felsefe hocaları buna “olumsallık” gibi bir karşılık uyudururlarsa, o zaman ne anlayabilirsiniz ki? Ben Türkçe’de fena değilimdir. Son bin yıllık (Çağatay Türkçesi dahil) metinler üzerinde bir hayli fennim vardır. Ama olumsallık nedir, ipe çeksen bilmiyorum. Ondan sonra yok ümmet bilincinden ulus bilincine gelmişler de bilmem ne! Nal toplayıcı bir kafa; kuyrukçu zihniyet.
Velhasılı, Hilmi Ziya Ülken’in “zorunsuzluk” kavramı olduğu gibi kalabilir; ama okurken kafamızda “mümkünlük” kavramını da bulundurmak ve yerine göre kullanmak şartıyla… Emile Boutroux, İmam-ı Gazalî’nin yolundan giderek, “tabiat kanunlarının zorunsuzluğu”nu ispatlayan enfes bir tez sahibi. Daha evvel, İbda Diyalektiği’nin Marx ve Hegel diyalektiklerinden farkını açıklarken bu mevzuya değinmiştik. Biz tabiat kanunlarında olduğu gibi, tarihte de aynı zorunsuzluğu, mümkünlüğü görür ve kabul ederiz. Ancak şuur için bir zorunluluk (vücub) şartı görürüz ki, o da şudur: Mutlak Fikir… Eğer Mutlak Fikir, her türlü düşünceden önce olmasaydı, doğru düşünce hiçbir zaman sözkonusu olmayacaktı. 1 olmasaydı, 2 de 3 de hiçbir şey olmayacaktı. Batı felsefesi, bu idrakın gerisindedir. Şuurun 0 (sıfır)dan başladığını varsayar.
Hâlbuki Eflatun’un iyi ideası, Zenon paradoksları bunun imkansızlığını çok daha önce ortaya koymuşlardı. Hoş, sonraları Darwin ve Sartre dahil birçokları farkına varmışlardır; şuurun sıfırdan başlamayacağını… Her şeyden önce doğru düşünce olmasaydı, doğru düşünce faaliyeti de hiçbir zaman sözkonusu olmayacaktı. Mirzabeyoğlu’nun ifadesiyle, “ilk insan ilk peygamberdi ve ilk doğru onunla vardı.”
İşte Bütün Fikrin Gerekliliği davası. “İslâm-Mutlak Fikir” olmadan, her düşünce, mihraksız tümevarımın zaafiyetini belirtiyor. Allah’a varmıyor. Zaruri olan O!
Tabiat “mümkün varlık”tır. Tarihi hadiseler de önceden belirlenmişlik (determinizm) değil, önceden belirlenmemişlik (indeterminizm) karakteri belirtirler. Zorunsuzdurlar. Zorunlu olan sadece “Vacib’ül Vücud”dur ki, O olmasaydı, O’nun bildirmesi olmasaydı, insanlık da olmazdı.
Selim Gürselgil