DEHA-VELAYET
Her veli aynı zamanda bir dehadır, ama herdeha aynı zamanda bir veli değildir. Allah velayeti Müslümanlara, ama dehayıbeşeriyete verdi. Velayet ve deha birbirine yakın anlamlıysa da velayetmüessire, deha esere bakar. Hatta daha az: Müessirin eseri olduğuna inanır veyainanmaz.
Velayetin Hak’tan yana bir şüphesi yoktur.Hatta velayetin Hakk’ı müşahade makamı olduğu söylenmiştir. Deha ise hiçbirzaman şek ve şüpheden kurtulamaz. Deha ve velayet ikisi de aklın ötesindedir;aklın ötesinden, İlâhî esrardan kıvılcım kapma işidir. Bu işde velinin dayanağıhaktır; deha ise akla döner. Aklı aşmak ama aklın verasında bulduğunu yineaklın ölçüsüne vurmaktan başka bir yol bulamamak, dehanın ıztırabıdır. Velininıztırabı ise Hakk’ı halk nezdinde ifade güçlüğünden doğar.
Batı’da ve Doğu’da, eskiden ve günümüzde,velayete dair birçok masal vardır. Hıristiyanların azizleri, Budhacılarınbodisatvaları, şaman esrimeleri vs… Fakat bunların hiçbiri velayet değildir.Velayet İslâmiyetle beraberdir.
Dehanın da İslâm tarihinde örnekleri vardır.Halid bin Velid bir harp dehasıdır. İmam-ı Azam’ın, İmam-ı Gazali’nin dehasıtartışılmaz. Fuzuli, Nefi, Itri… Üstad da velayete ermeden önce sırf birdehadır; fakat nihayeti velayete varmıştır.
Eski Yunan’da, Roma’da ve Rönesans’tanitibaren Avrupa’da çeşitli iş ve verimlerde sayısız deha örneği görürüz.Sokrat, Eflatun, Büyük İskender, Sezar, Montaigne, Rousseau, Goethe, Hegel,Kant, Beethoven, Mozart, Picasso, Einstein, Hawking vs vs… Ama belli bir kültürve beşeriyet mertebesine ulaşmamış toplumlarda dehaya rastlamayız.
Velayet için İslâmiyet şartı gibi dehanın dabelli başlı şartları olduğunu görüyoruz. Belli bir kültür ve idrak seviyesinegelmemiş toplumlarda deha zuhur etmiyor. Dehanın zuhur ettiği yerde isebeşeriyet, olanca dünya hâkimiyeti ihtirasıyla ayağa kalkıyor. Veya tersi:Beşeriyetin dünyaya hâkim olma ihtirasıyla şahlandığı yerlerde deha peşpeşe,patlamalar halinde ortaya çıkıyor. Onun ortaya çıktığı yerlerde ise beşeriyetdünyaya hâkim olma ihtirasıyla ayağa kalkıyor.
Bu ihtiras İslâm dünyasında İbda ile birlikte bilkuvve olarak mevcuttur; fiile geçmesi ise bir miktar zaman almaktadır.
Selim GÜRSELGİL